Geneza badań

Jednym z czynników istotnie wpływających na strukturę populacji ryb w jeziorach jest eutrofizacja. Jest to proces naturalny i dotyczy każdego zbiornika wodnego, ale w sytuacji wzrastającej antropopresji negatywnie oddziałuje na zasoby ryb w jeziorach. Zgodnie z modelem zmian w pogłowiu ryb pod wpływem eutrofizacji i innych antropogennych oddziaływań na środowisko wodne i jego bezpośrednie otoczenie, obserwuje się tendencje stopniowego zanikania wrażliwych gatunków ryb (koregonidy, okoń, szczupak), a jednocześnie wzrostu populacji ryb o niższych wymaganiach środowiskowych (krąp, leszcz, płoć) (Colby i in. 1972, Harmann 1977, 1979, Kajak 1979, Zdanowski 1982, Leopold i in. 1986).

Wraz z postępującą eutrofizacją wzrasta liczebność tzw. małocennych gatunków  karpiowatych, a zwłaszcza ich mniejszych sortymentów wielkościowych (krąp, drobne sortymenty płoci i leszcza), odpornych na pogarszający się stan ekosystemu jezior (Leopold i in. 1986). Przegęszczenie tych gatunków powoduje zubożenie bazy pokarmowej zbiorników, a w konsekwencji zahamowanie tempa wzrostu osobniczego ryb małocennych i wypieranie gatunków o istotnych walorach ekologicznych i ekonomicznych.

Jednym z bezpośrednich skutków sukcesji gatunkowej w zbiornikach wodnych dla rybactwa śródlądowego jest obniżenie  efektywności ekonomicznej podmiotów gospodarczych. Problem ten pogłębiają ograniczone możliwości zagospodarowania drobnych frakcji gatunków karpiowatych oraz ich niska wartość ekonomiczna i konsumencka. Wynika to z dużego zróżnicowania preferencji i oczekiwań konsumentów odnośnie oferowanych gatunków ryb oraz stopnia ich przetworzenia. Według naszych badań wśród ryb świeżych (nieprzetworzonych) największym zainteresowaniem klientów cieszyły się gatunki drapieżne – sandacz, węgorz, okoń, szczupak, a więc ryby jeziorowe o szczególnych walorach gospodarczych (gatunki zarybiane), konsumpcyjnych, ekologicznych oraz społecznych (wędkarstwo). Symptomatyczne jest, że wraz ze wzrostem stopnia przetworzenia ryb zmieniała się ranga poszczególnych gatunków. W grupie ryb wstępnie przetworzonych nadal znaczną pozycję zajmowały jeziorowe gatunki drapieżne (okoń, sandacz, szczupak), co wynika z ich wysokiej wartości kulinarnej, ale częściowo z niedogodności w ich wstępnej obróbce w warunkach domowych. Natomiast wśród ryb przetworzonych największym zainteresowaniem cieszyły się węgorz, sielawa, sieja oraz ryby pochodzące z akwakultury – pstrąg tęczowy i jesiotry. Pozostałe gatunki jeziorowe charakteryzowały się marginalnym znaczeniem.

Od początku lat 90. XX w., tj. od czasu transformacji ustrojowej zanotowano spadek wydajności rybackiej z jezior z ponad 30 kg/ha do około 7 kg/ha, który spowodowany był całym kompleksem przyczyn. W latach 1950-1989 czyli w okresie tzw. gospodarki „planowej” prowadzonej przez Państwowe Gospodarstwa Rybackie (PGRyb), w maksymalny sposób wykorzystywano zasoby ryb w jeziorach, produkując w szczycie tego okresu (tj. na przełomie lat 70. i 80. XX w.) ponad 7000 ton ryb jeziorowych. Na tę produkcję w zasadniczy sposób wpływały intensywne odłowy frakcji małych karpiowatych (leszcza średniego i małego, krąpia, małej płoci i uklei), które w owym okresie mieściły się w przedziale 3000 – 4300 ton, co w tym drugim przypadku oznacza wydajność 16 kg/ha. W końcu lat 80., a więc przed ostatecznym załamaniem ustrojowym i gospodarczym wydajność rybacka jezior obniżyła się do około 20 kg/ha. W roku 2018 całkowita wydajność połowów rybackich z jezior wynosiła 7,13 kg/ha natomiast odłowy małych sortymentów karpiowatych to 1,90 kg/ha (około 500 ton).

Wskutek restrukturyzacji PGRyb i przemian własnościowych spora część areału jezior została wydzierżawiona licznym okręgom PZW, niezależnym towarzystwom wędkarskim, urzędom miast i gmin lub innym podmiotom, z których tylko nieliczne kontynuowały eksploatację pogłowia ryb karpiowatych narzędziami rybackimi; efekt – kolejny czynnik powodujący pogarszanie się struktury gatunkowej ryb w jeziorach.